Ubezpieczenia społeczne marynarzy

W dniu 6 maja 2025 roku projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw został przyjęty przez Radę Ministrów. Zasadniczym celem proponowanych zmian jest objęcie marynarzy preferencyjnymi zasadami dotyczącymi ubezpieczeń społecznych i ustalania podstawy wymiaru składki ze względu na posiadany status zawodowy.

Konieczność wprowadzenia zmian w przepisach obowiązującego prawa wynika przede wszystkim z ratyfikowania przez Polskę Konwencji o pracy na morzu. Zaakcentować należy, iż marynarze podobnie jak inne osoby wykonujące pracę zależną, objęci są konstytucyjną gwarancją prawa do zabezpieczenia społecznego. Rozwiązania mające na celu zapewnienie marynarzom pełnej ochrony socjalnej uznać należy za potrzebne.

Cel projektowanych zmian

W uzasadnieniu projektu ustawy wskazano, że nadrzędnym celem jest uregulowanie zasad podlegania ubezpieczeniom społecznym przez marynarzy, w tym w szczególności marynarzy wykonujących pracę na morzu na statkach pływających pod banderami tzw. państw trzecich, czyli państw nienależących do Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Ze względu na charakter pracy marynarzy, która obejmuje wykonywanie jej na statkach pływających pod różnymi banderami i w różnych porządkach prawnych, sytuacja tej grupy zawodowej w sferze ubezpieczeń społecznych jest zróżnicowana. W uzasadnieniu do projektu wyszczególniono trzy zasadnicze grupy marynarzy ze względu na zakres podlegania przez nich ubezpieczeniom społecznym:

1. Marynarze zatrudnieni na podstawie marynarskiej umowy o pracę przewidzianej w ustawie z dnia 5 sierpnia 2015 r. o pracy na morzu,
2. Marynarze pływający na statkach pod banderą państwa członkowskiego Unii Europejskiej (UE) lub Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA). Marynarze, którzy należą do tej grupy, zgodnie z przepisami rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, podlegają ubezpieczeniom społecznym na zasadach przewidzianych w ustawodawstwie państwa bandery.
3. Marynarze pływający na statkach pod banderą państwa trzeciego, które nie jest państwem członkowskim UE/EFTA. W ramach tej grupy wskazano należy rozróżnić osoby ze względu na zasady i zakres podlegania ubezpieczeniom społecznym:

1) Marynarze zatrudnieni przez pracodawcę armatora mającego siedzibę w UE, którzy mają miejsce zamieszkania na terenie UE. Marynarze ci z mocy wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej C-631/17 podlegają ubezpieczeniom społecznym zgodnie z ustawodawstwem państwa członkowskiego ich miejsca zamieszkania. Oznacza to, że jeżeli marynarze ci mają miejsce zamieszkania na terytorium Polski, podlegają oni ubezpieczeniom społecznym zgodnie z przepisami polskiego prawa ubezpieczeń społecznych;

2) Marynarze pływający na statkach pod banderą państwa trzeciego, z którym Polska zawarła umowę dwustronną o zabezpieczeniu społecznym, w której zamieszczono postanowienia dotyczące podlegania ubezpieczeniom społecznym przez marynarzy (np. umowa o zabezpieczeniu społecznym z Turcją). Marynarze ci podlegają ubezpieczeniom społecznym zgodnie z przepisami jednego z państw-stron umowy, wskazanego w umowie. Jest to co do zasady państwo bandery. Ze względu jednak na zasady przewidziane w umowach tego typu (np. zasada eksportu świadczenia, zasada sumowania okresów, zasada równości zdarzeń) marynarz, mając miejsce zamieszkania w Polsce, może wywodzić z podlegania ustawodawstwu państwa trzeciego określone skutki dla swoich uprawnień z zakresu ubezpieczeń społecznych w Polsce;

3) Marynarze pływający na statkach pod banderą państwa trzeciego, z którym Polska nie zawarła umowy dwustronnej o zabezpieczeniu społecznym, a ich pracodawca armator nie ma siedziby na terenie UE/EFTA. Marynarze ci w praktyce nie są objęci ochroną ubezpieczeniową. Część z nich dobrowolnie przystępuje do ubezpieczenia emerytalnego i ubezpieczeń rentowych oraz odprowadza składki do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) od zadeklarowanej kwoty nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę. Pozostali nie podlegają w tym okresie i z tytułu pracy na morzu ubezpieczeniom społecznym.

Status marynarza, a ubezpieczenie społeczne

Status marynarza będzie potwierdzany stosownym zaświadczeniem wydawanym przez dyrektora urzędu morskiego lub agencję zatrudnienia. W projekcie ustawy wskazano, że zaświadczenie wydaje marynarzom:

1) niekorzystającym z pośrednictwa w zawarciu umowy o świadczeniu pracy na morzu z armatorem – dyrektor urzędu morskiego, o którym mowa w ustawie z dnia 5 sierpnia 2015 r. o pracy na morzu (Dz. U. z 2023 r. poz. 2257), właściwy dla miejsca zamieszkania marynarza albo

2) korzystającym z pośrednictwa w zawarciu umowy o świadczeniu pracy na morzu z armatorem – agencja zatrudnienia, o której mowa w art. 18 ust. 2 ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o pracy na morzu, pośrednicząca w zawarciu umowy.

Podmioty uprawnione do wydania zaświadczenia będą potwierdzały posiadanie statusu marynarza oraz datę jego nabycia w celu zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych, a także datę rozpoczęcia i datę planowanego zakończenia pracy na statku morskim – na podstawie przedłożonych przez marynarza dokumentów w postaci marynarskiej umowy o pracę lub innej umowy dotyczącej świadczenia przez marynarza pracy na morzu, wpisów do książeczki żeglarskiej lub praktyki pływania potwierdzonej zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 68 ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie morskim.

Warunkiem objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi (emerytalnym i rentowymi, chorobowym oraz wypadkowym) będzie złożenie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych wraz z zaświadczeniem wystawionym przez dyrektora urzędu morskiego lub agencję zatrudnienia. Zaświadczenie wydane przez podmiot uprawniony będzie ważne przez okres jednego miesiąca od daty wydania.

Obowiązek opłacania składek

Obowiązek opłacenia składek będzie trwał przez 12 miesięcy liczony od dnia wskazanego w zaświadczeniu jako dzień uzyskania statusu marynarza wydanym przez dyrektora urzędu morskiego lub agencję zatrudnienia.

W tym okresie marynarz objęty będzie pełną ochroną ubezpieczeniową, z wyłączeniem okresu, w którym po zakończeniu pracy na morzu dokona „zawieszenia” statusu marynarza na okres od miesiąca do maksymalnie 3 miesięcy.

W projekcie ustawy wskazano, że marynarz po zakończeniu wykonywania pracy na statku morskim może dokonać zawieszenia statusu marynarza na okres do 3 miesięcy w danym roku kalendarzowym, jeżeli w tym okresie nie wykonuje pracy na statku morskim. W przypadku ponownego powrotu na statek zgodnie z rozwiązaniami ustawy marynarz będzie mógł wznowić status marynarza, a tym samym kontynuować ubezpieczenie.

Zmiana statusu z pracownika na marynarza

Ciekawym rozwiązaniem jest to, że pracownik wykonujący pracę na morskim statku pod polską banderą będzie mógł zmienić tytuł do ubezpieczeń społecznych z pracowniczego na nowy tytuł marynarza. W takim przypadku pracowni będzie zobligowany do przekazania pracodawcy oświadczenie o wyborze tytułu do ubezpieczeń oraz kopię zaświadczenia wydanego przez dyrektora urzędu morskiego albo agencję zatrudnienia oraz zgłosić się do ubezpieczeń jako marynarz. W takiej sytuacji pracodawca przekaże do ZUS wyrejestrowanie z ubezpieczeń jako pracownika od dnia wskazanego w zaświadczeniu jako dzień uzyskania statusu marynarza.

Podstawa wymiaru składek

Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne marynarzy stanowić będzie zadeklarowana kwota, nie niższa jednak od minimalnego wynagrodzenia za pracę, którego wysokość określana jest co roku rozporządzeniem Rady Ministrów w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę oraz wysokości minimalnej stawki godzinowej w danym roku. Od dnia 1 stycznia 2025 r. będzie wynosić ona 4626 zł. Składka w nowej wysokości obowiązywać będzie od dnia 1 stycznia do dnia 31 grudnia danego roku. Ustawodawca wskazał także na możliwość zadeklarowania wyższej kwoty podstawy wymiaru składek. Dodatkowo obowiązkowe będzie opłacanie składek na Fundusz Pracy i Fundusz Solidarnościowy oraz składki na ubezpieczenie zdrowotne.

Objęcie ubezpieczeniem wstecz

Marynarze zamieszkujący na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą na wniosek złożony do Zakładu opłacić składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za wybrane miesiące w okresie od dnia 1 lipca 2020 r. do dnia 30 czerwca 2025 r., w których nie podlegali ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Warunkiem opłacenia składek wstecz będzie złożenie wniosku w terminie do dnia 30 czerwca 2027 r. wraz z zaświadczeniem potwierdzającym posiadanie statusu marynarza przez przynajmniej 3 miesiące w roku każdym wskazanym w ust. 1, za który marynarz wnosi o opłacenie składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe.

Wnioski

Uzasadnienie zmian w ustawie mające na celu objęcie marynarzy ubezpieczeniem i tym samym zapewnienie im świadczeń na wypadek różnych zdarzeń losowych, czy też starości jest prawidłowe. Rozwiązania takie zapewnią zainteresowanej grupie zawodowych chociaż minimalne świadczenia – co jest oczywiście słuszne.

Na marginesie warto zaznaczyć, iż w analizowanym projekcie rządowym nie znalazło się zbyt wiele zmian rekomendowanych przez szeroko rozumiane środowisko marynarskie i związki zawodowe.

Z uwagi na powyższe, należy zastanowić nad kształtem proponowanych zmian i dopasowaniem rozwiązań systemowych do potrzeb środowiska marynarskiego. Ponadto ustawodawca nie wziął pod rozwagę, że świadczenia ze strony państwa są często mniej atrakcyjne finansowo od prywatnych polis ubezpieczeniowych lub programów emerytalnych, co ostatecznie przekłada się na jakość życia emeryta-marynarza, a tym samym atrakcyjność wypłacanych świadczeń.

W takim przypadku uzyskanie statusu marynarza i objęcie ubezpieczeniem społecznym w Polsce w żadnym zakresie nie zagwarantuje marynarzom godnego świadczenia na starości. Wręcz odwrotnie, deklarując minimalne kwoty do ubezpieczenia marynarz-emeryt dostanie najniższą emeryturę krajową, co z pewności nie zapewni mu środków na wygodną starość.