Statki przemierzały niegdyś Wisłę w górę i w dół, "przecierając" nieustannie szlak wodny. W ciągu ostatnich 35 lat rzeka nie tylko utraciła drożność żeglugową, ale i przeistoczyła się w wielkie, europejskie siedlisko ptactwa.
Unia Europejska z jednej strony wspiera rozwój śródlądowego transportu wodnego, a drugiej - ogranicza działalność żeglugową na Wiśle, wprowadzając restrykcyjne przepisy chroniące bytujące na niej ptaki. W "Paneuropejskiej strategii ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej" naszą największą rzekę zaliczono do 10 priorytetowych systemów rzecznych w Europie, gdy chodzi o ochronę przyrody i korytarze ekologiczne o znaczeniu kontynentalnym. Na całej długości Wisły, od źródeł do jej ujścia, gniazduje 76 proc. występujących w Polsce gatunków ptaków lęgowych. Szczególnymi ostojami ptaków o znaczeniu europejskim są ujściowe odcinki Przekopu Wisły (rezerwat "Mewia Łacha") i Wisły Śmiałej (rezerwat "Ptasi Raj").
- Uwzględniając ochronę ptaków, przywrócenie Wiśle funkcji drogi wodnej będzie niezmiernie trudne - twierdzi Tomasz Mokwa, kierownik Krajowej Centrali Obrączkowania Ptaków Stacji Ornitologicznej Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Gdańsku Sobieszewie. - Dopóki rzeka ta była ruchliwym szlakiem żeglugowym, nie było problemu. Po zniknięciu z niej statków przewożących towary i znacznym ograniczeniu prac regulacyjnych, Wisła zdziczała. W rezultacie stała się ona ważnym europejskim siedliskiem ptaków, szczególnie - wędrownych. Uważam, że władze państwa same strzeliły sobie w kolano, dopuszczając do degradacji wiślanej drogi wodnej i włączenia prawie całej rzeki do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.
W 1979 roku na obszarze zachodnioeuropejskim zaczęła obowiązywać Dyrektywa Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej o ochronie dziko żyjących ptaków, którą 30 lat później zastąpiono Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. Wcześniej, w 1992 roku, przyjęto unijną dyrektywę w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Zobowiązała ona państwa Unii do wprowadzenia podstaw prawnych umożliwiających tworzenie sieci obszarów, na których mają być chronione zagrożone gatunki roślin i zwierząt. Te dwie dyrektywy spowodowały utworzenie obszarów stanowiących jednolitą, europejską sieć Natura 2000. Polityka ochrony zasobów przyrodniczych doprowadziła do wyznaczenia, w ramach dyrektyw ptasiej i siedliskowej, obszarów OSO (specjalnej ochrony ptaków) i SOO (specjalnej ochrony siedlisk). Obowiązek wydzielania obszarów Natura 2000 nałożono na wszystkie państwa Unii. Polska, podpisując w roku 2003 Traktat Ateński, zobowiązała się do wyznaczenia obszarów Natura 2000.
Kierownik Mokwa podkreśla, że w przypadku Dolnej Wisły tylko odcinek od śluzy w Białej Górze do ujścia Przekopu Wisły do Zatoki Gdańskiej jest żeglowny i ma odpowiednią głębokość. Od Białej Góry do Włocławka utworzyły się rozległe łachy i wyspy, które zasiedliły ptaki, w tym cenne gatunków. Bytującym na nich ptakom najbardziej zagrażają wezbrane, powodziowe wody zmywające gniazda, jaja i pisklęta. Takim samym zagrożeniem dla ptaków są gwałtowne rzuty wody dokonywane przez hydroelektrownię we Włocławku. Sama żegluga, zwłaszcza turystyczna, nie zakłóca ich egzystencji. Problem stanowi dostosowanie Wisły do wymogów drogi wodnej, czyli jej uregulowania połączonego z budową drugiego, po Włocławku, stopnia wodnego i pogłębieniem szlaku żeglownego.
Czy względy środowiskowe wykluczają przywrócenie Wiśle znaczenia gospodarczego? Zgodnie z rozporządzeniem ministra środowiska z 2010 roku w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru natura 2000, regionalne dyrekcje ochrony środowiska opracowały lub jeszcze opracowują plany zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000, w tym zlokalizowanych nad Wisłą. Plany przygotowane są z udziałem osób, przedstawicieli grup społecznych i instytucji, których będą one dotyczyły. Dzięki temu, obok ochrony przyrody, mają być w nich uwzględnione potrzeby gospodarcze i społeczne na obszarach Natura 2000, a więc dopuszczenie do realizacji inwestycji służących żegludze czy zabezpieczenie przeciwpowodziowe terenów nadrzecznych.
W "wytycznych w sprawie transportu śródlądowego i sieci Natura 2000" Komisji Europejskiej napisano, że obszary Natura 2000 nie zostały pomyślane jako strefy objęte zakazem ingerowania, a nowe przedsięwzięcia na ich terenach nie są wykluczone. Nowoczesny rozwój śródlądowych dróg wodnych może odgrywać ważną rolę nie tylko w łagodzeniu potencjalnych niekorzystnych skutków nowych przedsięwzięć, ale także pomagać w aktywny sposób wspierać ekologię oraz naturalne funkcjonowanie uregulowanych rzek, przynosząc korzyści zarówno rzekom, jak i ich użytkownikom, w tym w odniesieniu do transportu wodnego śródlądowego. Działania na konkretnej rzece zależą od lokalnych uwarunkowań, takich jak stan rzeki oraz zakres wcześniejszych zmian, warunki wymagane do żeglugi, a także innych potrzeb związanych z użytkowaniem rzeki.
KE zaleca przy planowaniu infrastruktury dróg wodnych zintegrowane podejście uwzględniające negatywne skutki środowiskowe i działania je ograniczające. Jeśli pomimo negatywnej oceny skutków dla danego terenu oraz braku rozwiązań alternatywnych przedsięwzięcie musi jednak zostać zrealizowane z powodów wynikających z nadrzędnego interesu publicznego, w tym społecznego lub gospodarczego, państwo członkowskie stosuje wszelkie środki kompensujące konieczne do zapewnienia ochrony ogólnej spójności Natury 2000. Do tego, że żeglowna Wisła jest interesem nadrzędnym chyba nie trzeba przekonywać.
Jacek Sieński, Jacek Klein
USD
EUR
CHF
GBP